Φτου, να μη σε ματιάσω…!

Με αφορμή το «Βάσκανος Οφθαλμός», Σύμβολα μαγείας από διάφορες ιδιωτικές συλλογές, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων ΕΥΡΩΠΑΙΚΕΣ ΗΜΕΡΕΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ 2009-2010. Το θέμα των εκδηλώσεων για τη διετία αυτή είναι, «Μάγοι, ξόρκια και φυλακτά. Η μαγεία στον αρχαίο και χριστιανικό κόσμο». Υπουργείο Πολιτισμού & Τουρισμού, Εφορεία Αρχαιοπωλείων και Ιδιωτικών Αρχαιολογικών Συλλογών.



Μάτιασμα λοιπόν... Το πιστεύουμε ή όχι, υπάρχει στην καθημερινότητά μας από γενιά σε γενιά.
Η πίστη στο κακό μάτι, στη βλαπτική δύναμη που έχει το επίμονο βλέμμα κάποιων ανθρώπων πάνω σε αξιοζήλευτα πρόσωπα και πράγματα, είναι πολιτισμικό ιδίωμα των μεσογειακών κοινωνιών που το επικαλούνται για να κατανοήσουν τις επιπτώσεις μιας απρόσμενης και ανεξήγητης κακοτυχίας.
Στην καθημερινή ζωή τα πρόσωπα εκτίθενται στο βλέμμα των άλλων, γι' αυτό πρέπει να δρουν σύμφωνα με τις αποδεκτές αρχές της κοινότητας. Όταν οι αρχές αυτές παραβιάζονται, από μία συνειδητή ή όχι υπεροχή στην εμφάνιση ή τα αγαθά κάποιου, η ιδανική κοινωνικότητα ανατρέπεται και η αταξία που προκαλείται επισύρει το μάτιασμα, την οπτική επίθεση εναντίον του παραβάτη. Το μάτιασμα προσβάλλει το σώμα, την περιουσία, την ατομική και κοινωνική υπόσταση αυτού που ματιάζεται και, για την αποκατάστασή του, απαιτείται το ξεμάτιασμα, η τελετουργική επανένταξη του ματιασμένου στο κοινωνικό σώμα.
Το μάτιασμα αποδίδεται σε αίτια υπερφυσικά και ανορθόλογα, στο «κακό μάτι», το «κακό παρατήρημα», το «κακό συναπάντημα», την «κακιά ώρα», δηλαδή σε μιαν αόριστη αίσθηση ενός υπερβατικού κακού που είναι συνεχώς παρόν ανάμεσα στους ανθρώπους, διαρκής απειλή για την ατομική ασφάλεια και την κοινωνική συνοχή. «Το [κακό] μάτι δε μπορείς να το αποφύγεις… όπου και να πας, ό,τι και να κάνεις, όπου και να 'σαι, στο σπίτι, στη δουλειά, στο δρόμο, στο καφενείο, σε βρίσκει το μάτι».
Η λαογραφία αναφέρει ότι ματιάζουν αυτοί που έχουν σμιχτά φρύδια, εκείνοι που τους έκοψε η μάνα τους τον θηλασμό και τα άτομα με κάποιου είδους αναπηρίες. Ματιάζονται τα όμορφα και ζωηρά μικρά παιδιά, οι όμορφοι άνθρωποι, οι έγκυες. Αλλά και τα δέντρα που δίνουν πολύ καρπό, τα λουλούδια που προκαλούν εντύπωση και τα όμορφα ζώα, ιδιαίτερα τα άλογα.
Για την κλινική εικόνα του ματιασμένου, υποστηρίζεται από έρευνα ότι μπορεί να έχει διαφόρους βαθμούς, ένταση ή βαρύτητα. Μπορεί να είναι μια απλή αδιαθεσία, κοκκινίλες στο πρόσωπο, ζάλη, κρυάδες, τάση για εμετό, ρίγη, χασμουρητά. Μέχρι πονοκέφαλο, ίλιγγο, σπασμούς στα παιδιά και «τικ» στα βλέφαρα.
Και πάμε στην πρόληψη - προφύλαξη. Το... φτύσιμο είναι από τους παραδοσιακούς τρόπους. Πιθανώς, έχει τη ρίζα του στην παρατήρηση ότι το σάλιο έχει αντισηπτικές ιδιότητες, αλλά όσο να 'ναι δεν είναι κι ό,τι καλύτερο να δέχεσαι το φτύσιμο του άλλου. Ως τρόπος αποφυγής για το μάτιασμα είναι γνωστό από την αρχαιότητα. Ο Δεισιδαίμονας του Θεόφραστου έφτυνε τρεις φορές πριν βγει έξω για τη δουλειά του. Φτύνουμε κι εμείς δύο - τρεις φορές στον κόρφο μας για να αποφύγουμε την κακοτυχία. Προστατευόμαστε με πράσινες ή γαλάζιες χάντρες, φυλακτά, χαϊμαλιά. Κατ' άλλους είναι πιο αποτελεσματικά τα φυλαχτά που έχουν αντικείμενα όπως σκόρδο, πυρίτιδα, άγια λείψανα, λιβάνι. Άλλοι φορούν τα ρούχα τους ανάποδα ή κάνουν χειρονομίες, βάζοντας τον αντίχειρα μεταξύ του δείκτη και του μέσου δάκτυλου του χεριού. Η διάγνωση γίνεται πρακτικά και μερικοί από τους τρόπους που χρησιμοποιούνται προκαλούν θυμηδία , αλλά σύμφωνα με «πάσχοντες» και «θεραπευτές» είναι αποτελεσματικοί.
Η διάγνωση με το λάδι στο νερό είναι, ίσως, ο πιο διαδεδομένος τρόπος. Χρησιμοποιούν λάδι από το καντήλι, λένε μια ευχή και το στάζουν σε ένα ποτήρι ή σε ένα πιάτο με νερό. Αν διαλυθεί το λάδι στο νερό τότε πρόκειται για μάτιασμα. Πάντως, για όσους αμφιβάλουν για την ακρίβεια της μεθόδου, ο συνομιλητής μας αναφέρει ότι συχνά τα λάδια είναι νοθευμένα με άλλα λάδια και τότε διαλύονται στο νερό. Άλλος τρόπος διάγνωσης είναι με τα κάρβουνα στο νερό. Ρίχνονται τρία κάρβουνα στο νερό κι αν βουλιάξουν υπάρχει μάτιασμα κι αναφέρει ότι το κάρβουνο περιέχει προσμίξεις, που μπορεί να καταστήσουν μεγαλύτερο το ειδικό του βάρος. «Διάγνωση» γίνεται και με το μέτρημα σπάγκου ή μαντηλιού, πετώντας αλάτι στη φωτιά που άμα κάνει κρότο το άτομο είναι «ματιασμένο» και άλλοι τρόποι που ποικίλουν από περιοχή σε περιοχή. Σε ό,τι αφορά τη θεραπεία του ματιάσματος γίνεται και αυτή με διάφορους τρόπους. Οι «ειδικοί» δεν αποκαλύπτουν τα μυστικά τους και οι φράσεις που χρησιμοποιούν για το ξεμάτιασμα μένουν κρυφές. Εκτός κι αν τις πιάσει κάποιος στα κλεφτά. Στην περιοχή μας επιτρέπεται να αποκαλύψει τις φράσεις, όποιος τις γνωρίζει, τη Μεγάλη Πέμπτη.
Για να αποφύγουν το κακό μάτι πολλοί φορούν ένα φυλαχτό και τον σταυρό της βάφτισης κάτω από τα ρούχα του ή κρεμά ένα «ματάκι» γυάλινο ή μια γαλάζια χάντρα στον λαιμό. Υπάρχουν και φυλαχτά για αντικείμενα: σταυροί, σκόρδα, άδεια κελύφη αυγών. Άλλα αποτροπαϊκά μέσα είναι να φτύνει κανείς τρεις φορές τον κόρφο του ή να ψιθυρίζει «σκόρδα στα μάτια σου, παλούκια στον κώλο σου», όταν κάποιος τον κοιτάζει επικίνδυνα, να κρύβει μια σκελίδα σκόρδο ή ένα κομμάτι δίχτυ στα ρούχα του, να φορά τα εσώρουχα ανάποδα ή να κάνει μια μουντζούρα πίσω απ' το αυτί. Έτσι, ο εαυτός παραλλάσσεται, δεν είναι αυτός που φαίνεται, αλλά ένας άλλος, κρυμμένος κάτω από την ορατή επιφάνεια.
Όσοι έχουν το κακό μάτι είναι ισχυρές προσωπικότητες, γιατί, ενώ ματιάζουν, οι ίδιοι δεν ματιάζονται. Είναι δράστες αλλά όχι θύματα του ματιάσματος, μια ιδιότητα που είναι δείκτης κοινωνικής δύναμης: «είναι έμφυτο να μη σε πιάνει το μάτι. Είναι ο αέρας του ανθρώπου, ισχυρός χαρακτήρας». Η ιδιότητα του ματιάσματος δεν μεταβιβάζεται. Το «κακό μάτι» δεν είναι κληρονομικό. Ο κακός άνθρωπος δεν έχει απαραίτητα κακό μάτι. Αυτός έχει άλλες ευκαιρίες ή δυνατότητες για να βλάψει. Το μάτιασμα της μάνας θεωρείται το πιο επικίνδυνο, «γιατί δύσκολα φεύγει», αφού η μάνα καμαρώνοντας το παιδί της εκδηλώνει την ανομολόγητη επιθυμία να το οικειοποιηθεί πάλι, όπως όταν το κυοφορούσε.
Στην Ελλάδα και ανάλογα με την περιοχή το μάτι θα το συναντήσουμε με διάφορες ονομασίες. Το βάσκαμα ή κακό μάτι στην Θεσσαλία το συναντάμε ως αρμένιασμα στα Δωδεκάνησα, ως ματικό στην Κρήτη, ως λάβωμα, φιαρμός ή θιάρισμα και στη Μάνη ως αποσκασμός.
Η πίστη για την ύπαρξη του κακού ματιού υπάρχει ριζωμένη ακόμη από τους αρχαίους λαούς, Χαλδαίους, Ασσύριους, Ιουδαίους, Αιγυπτίους, Έλληνες και Ρωμαίους μέσω των οποίων επικράτησε σε όλη την Ευρώπη και συνεχίζει ακόμη και σήμερα να διατηρείται στους «πολιτισμένους» λαούς, απασχολώντας ακόμη και την επιστήμη.
Οι αρχαίοι Τριβαλλοί και Ιλλυριοί πίστευαν ότι υπάρχουν βάσκανα πρόσωπα ικανά να προκαλέσουν ακόμη και το θάνατο μόνο με το βλέμμα τους.
Οι Αφρικανοί πιστεύοντας ότι το κακό μάτι μπορεί να προκαλέσει εκτεταμένες καταστροφές ακόμη και να ξηράνει πηγές, να σκοτώσει κοπάδια ολόκληρα ή να μαράνει δέντρα κατέφευγαν στην προστασία τοτέμ. Κατεξοχήν μορφές που προστάτευαν ( και αυτό δεν ισχύει μόνον για τους αφρικανούς αλλά για όλους τους λαούς που πίστευαν και πιστεύουν στην ύπαρξη του κακού ματιού ) ήταν τερατόμορφα πλάσματα που προκαλούσαν φόβο και απέχθεια, αλλά και διάφορα ζώα όπως ο ποντικός, ή ύαινα, ο σκορπιός, ο λύκος , ο κόρακας, αλλά και το λιοντάρι , ο γυπαετός λόγω της δύναμης που απέπνεαν. Από το φυτικό βασίλειο αντιβασκανικά θεωρούνταν το σκόρδο, η δάφνη, η λευκάκανθα και διάφορα φυτά αποκρουστικά στην μυρωδιά, την αφή ή την όψη. Από το ορυκτό βασίλειο αντιβασκανικά θεωρούνται ο μαγνήτης, ο σίδηρος, ο ορείχαλκος, η γαλαζόπετρα κ.α. Από όλα αυτά κατασκευάζονταν τα διάφορα χαϊμαλιά ή φυλακτά.
Οι Αιγύπτιοι μεταχειρίζονταν φύλλα παπύρου με μυστηριώδεις γραφές που φορούσαν στα εσώρουχά τους. Οι Πέρσες έκαναν χρήση λωρίδων πάνω στις οποίες χάραζαν ξορκισμούς και έδεναν με αυτές διάφορα μέρη του σώματός τους. Οι Εβραίοι στα αντιβασκανικά φυλακτά τους έγραφαν κομμάτια από την παλαιά διαθήκη και τα φορούσαν είτε σαν περιβραχιόνια στο αριστερό τους χέρι είτε στο κεφάλι τους, επίσης στα φυλακτά τους συναντούμε και παραστάσεις φιδιών. Από τους Εβραίους θα πρέπει να επηρεάσθηκαν και οι Μωαμεθανοί ώστε στα φυλακτά τους συναντούμε ρητά του κορανίου.
Ιδιαίτερη λαογραφική σημασία παρουσιάζει η βασκανία στην αρχαία Ελλάδα γιατί υπάρχουν γραπτές αναφορές σε αυτήν. Αξιοσημείωτο είναι το πόσο απαράλλακτες μεταφέρθηκαν οι δοξασίες αυτές ως τις ημέρες μας. Το «οφθαλμίζειν»,και «εποφθαλμίζειν» σήμαιναν ακριβώς ό,τι εννοούμε σήμερα λέγοντας «ματιάζω». Το «ματιάστηκε μόνος του» παρατηρήθηκε σαν αυτοβασκανία στους αρχαίους Ελληνες. Το «μη λες μεγάλο λόγο» ειπώθηκε από τον Σωκράτη: « μη μέγα λέγε, μη τις βασκανία περιτρέψη τον λόγον τον μέλλοντα» (Πλατ. «Φαίδων» 95Β). Το «χτύπα ξύλο» αντιστοιχεί στο «άπτεσθαι ξύλου». Το «κουφό του διαβόλου το αυτί» είναι το αντιστρόφως ανάλογο του « προσκυνώ Αδράστειαν»( θεότητα του φθόνου και της εκδικήσεως των Αρχαίων). Επίσης έχει διατηρηθεί από την αρχαιότητα το «φτύσε τον κόρφο σου», ή το φτύνω τρεις φορές για να μην σε ματιάξω. Ο Θεόκριτος αναφέρει « ως μη βασκαθώ δε τρις εις εμόν έπτυσα κόλπον». Επίσης ο Αριστοτέλης αναφέρει : «εμπτύει αυτοίς ως μη βασκανθώσιν» ( Αριστ. Απ. 347).
Το να κρεμάνε σκόρδο στην είσοδο του σπιτιού ή του καταστήματος έχει παραμείνει από τα αρχαία χρόνια. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι μερικές αντιβασκανικές για τότε χειρονομίες μεταφέρθηκαν και χρησιμοποιούνται σήμερα ως υβριστικές π.χ. το φασκέλωμα ή η σχετική παραστατική χειρονομία του φαλλού. Υπήρχαν και τότε όπως και σήμερα τρόποι και μέσα διαγνώσεως της βασκανίας όπως το κοίταγμα του λαδιού της καντήλας. Χαρακτηριστικό είναι ότι οι τρόποι αυτοί μαθαίνονται από συγκεκριμένα άτομα και μεταφέρονται από γενιά σε γενιά με συγκεκριμένους τρόπους για να μην χάσουν την δύναμή τους. Π.χ. πηγαίνει από άντρα σε γυναίκα εναλλάξ, ή από γιαγιά σε εγγόνι.
Ο Δημοσθένης πολλές φορές και με μεγάλη επιμονή καταγγέλλει την βασκανία που προκαλεί δυστυχία και αποτυχία των προσπαθειών.
Ο Στράβων (63 - 25 π.Χ.) αναφέρει ότι, σύμφωνα με τον Αρτεμίδωρο, τους Εφεσίους τους είχε συκοφαντήσει ο ιστορικός Τιμαίος ο Ταυρομενέος τον οποίου μάλιστα χαρακτηρίζει ως βάσκανο, δηλαδή κακόβουλο άνθρωπο ο οποίος μπορεί και ματιάζει.
Ο Πλούταρχος αναφέρει στα συμποσιακά μία συζήτηση αναφορικά με αυτούς που έχουν την ικανότητα να προκαλούν βασκανία, ενώ είναι αυτός που αναφέρει και την περίπτωση της αυτοβασκανίας.
Ο έλληνας ιστοριογράφος Φίλαρχος αναφέρει ότι κάποιοι λαοί, που κατοικούν κοντά στον Πόντο, προκαλούν ακόμη και το θάνατο σε παιδιά αλλά και άνδρες με το βλέμμα τους και μόνο.
Ο Δημόκριτος αναφέρει ότι εκπέμπουν τα μάτια του βασκάνου εικόνες που έχουν αισθήσεις και ορμή και φέρνουν μαζί τους τη μοχθηρία και το φθόνο του, επηρεάζοντας και προκαλώντας διαταραχές στον βασκανόμενο.
Κλείνοντας ας αναφερθούμε στο παλαιότερο σωζόμενο Ελληνικό κείμενο που περιγράφει το αποτέλεσμα του κακού ματιού. Η αναφορά γίνεται για τα Αργοναυτικά του Απολλώνιου του Ρόδιου ο οποίος περιγράφει χαρακτηριστικά πως η Μήδεια με το κακό της μάτι κατάφερε να σταματήσει τον Τάλω, τον χάλκινο άνδρα - ρομπότ που φύλαγε το νησί της Κρήτης, από το να πετάει τεράστιες πέτρες στο καράβι του Ιάσονα εμποδίζοντας τον έτσι να πλησιάσει το νησί. Η Μήδεια, λοιπόν, τραγουδώντας μαγικά τραγούδια, κάλεσε τις θεές του θανάτου, τα μαγικά σκυλιά του Άδη, γονατιστή τα κάλεσε τρεις φορές με προσευχές. Έβαλε το κακό στο νου της και με το κακό της το μάτι έριξε κατάρα στα μάτια του Τάλω.. «...πατέρα Δία, τρόμος με πιάνει και θαμπώνομαι σαν σκέφτομαι ότι ο φρικτός θάνατος μας βρίσκει όχι μόνο από αρρώστεια ή από λαβωματιά αλλά και από κάποιον που μας κάνει κακό από μακρυά....»
Πηγές: http://www.entercity.gr/
http://www.esoterica.gr/