Το Φρούριο της Θάλασσας...ο Κούλες μας.

Castello del Molo, Rocca al Mare ή απλώς Castello, Φρούριο της Θάλασσας, Κούλες και Su Kulesi. Το φρούριό μας, που υψώνεται επιβλητικό στην είσοδο του παλιού λιμανιού μας. Σήμερα όλοι μας ξέρουμε τον Κούλε μας, έτσι έμεινε στις μνήμες των ανθρώπων.

Για το πότε ακριβώς πρωτοκτίστηκε δεν έχουμε πληροφορίες. Τα πρώτα έγγραφα που αναφέρουν το φρούριο ανάγονται στις αρχές του 14ου αι.
Το πρώτο γνωστό σχέδιο της πόλης του Χάνδακα με τον οχυρό περίβολο και το λιμάνι, σχεδιάστηκε το 1429 από τον Χριστόφορο Μπουοντελμόντι.



Στο σχέδιο αυτό απεικονίζεται ένας ψηλός τετράγωνος πύργος με διευρυμένη στέψη να δεσπόζει στην είσοδο του λιμανιού. Το 1486 ο Erardo Rewich ζωγράφισε με αρκετή αυθαιρεσία στη δυτική πλευρά της εισόδου του λιμανιού ένα ψηλό κυκλικό πύργο με επάλξεις. Ένα ακόμα μικρό κυκλικό πυργοειδές κτίσμα ορίζει την ανατολική πλευρά της εισόδου στο λιμάνι.



Το 1303, ένας μεγάλος σεισμός έπληξε την πόλη και το φρούριο έπαθε πολύ σοβαρές ζημιές, όπως αναφέρει ο τότε Δούκας του Χάνδακα Quinto da Canal. To 1508, στον δεύτερο πολύ μεγάλο σεισμό αλλά και τo 1517, ενετικά έγγραφα αναφέρουν ότι ο Πύργος έχει υποστεί νέες ζημιές που τον έχουν καταστήσει σχεδόν ετοιμόρροπο.
Στις αρχές του 16ου αι. κι ενώ ο νέος οχυρός περίβολος που θα προστάτευε την Candia από την Οθωμανική απειλή, είχε αρχίσει να κατασκευάζεται, έγινε φανερό ότι ο παλιός πύργος του λιμανιού, κτισμένος πριν τη χρήση της πυρίτιδας και την εφαρμογή του προμαχωνικού συστήματος, ήταν μια ξεπερασμένη αμυντική κατασκευή.



Το 1523 αποφασίστηκε η κατεδάφισή του και η δόμηση στη θέση του, νέας αμυντικής κατασκευής.
Τα σχέδια του νέου φρουρίου εκπονήθηκαν άμεσα και οι εργασίες προχώρησαν με ταχύτητα. Οι Ενετοί συμπλήρωσαν την έκταση του φυσικού βράχου με αποθέσεις μεγάλων ποσοτήτων φερτών βράχων, χαλικιών και ογκολίθων. Συνήθως γέμιζαν με πέτρες παλιά πλοία και τα βύθιζαν μαζί με το φορτίο τους στη βόρεια και τη δυτική πλευρά του βράχου. Με την ίδια μέθοδο των αποθέσεων δόμησαν επίσης μια κατασκευή έξω από τη βόρεια πλευρά του φρουρίου, που είχε τη μορφή μικρού αλλά ισχυρού μόλου, με ημικυκλική απόληξη (sperone).



Το 1533 πρέπει να τέλειωσε ένα μεγάλο τμήμα των έργων αφού τότε εντοιχίστηκε πάνω από την κεντρική είσοδο το ιδιαίτερα μεγάλο από λευκό μάρμαρο έμβλημα της Βενετίας με τον ανάγλυφο λέοντα του Αγίου Μάρκου.



Όμως, η θάλασσα δημιουργούσε συνεχώς φθορές στην τοιχοποιία και υποσκαφές στη θεμελίωση. Οι Ενετοί αναγκάζονταν να βυθίζουν νέες ποσότητες ογκολίθων στη βορειοδυτική πλευρά του φρουρίου κατασκευάζοντας προστατευτικά κρηπιδώματα και επισκευάζοντας συνεχώς την τοιχοποιία. Μάταιος κόπος, αφού συχνά η θάλασσα εισχωρούσε μέσα στο φρούριο. Έτσι, το φρούριο παρέμενε με τους τοίχους ραγισμένους, τα θεμέλια υποσκαμμένα και το sperone κατεστραμμένο.
Διαβάζουμε σε έγγραφο του τότε Προβλεπτή του Χάνδακα, Filippo Pasqualigo, (RELAZIONE LETTA NELL' ECCELLENTISSIMO SENATO”, 1594, Μετάφραση Στέργιου Γ. Σπανάκη, ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, Τόμος IIΙ, σελ. 10-11, ΒΙΚΕΛΑΙΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ 1953):



«Σχετικά με το φρούριο του Μόλου δεν θέλω να παραλείψω να αναφέρω στη Γαληνότητα σας ότι είναι σοβαρά εκτεθειμένο στα κύματα του «γκρέκο» και του βορρά. Είναι τόση η δύναμη της θάλασσας που διάλυσε και ερείπωσε μεγάλο μέρος από την πρώτη επένδυση, που αποτελείται από τετράγωνους ογκόλιθους, οκτώ και δέκα τόνους ο καθένας και αφού έσπασαν οι μετάλλινοι σύνδεσμοι με τους οποίους είχαν συνδεθεί με μολύβι επιμελέστατα ο ένας με τον άλλο οι πέτρες έπεσαν σε μεγαλύτερο βάθος. Αν δε δεν ευδοκήσει η Γαληνότητα σας να διατάξει για την επιδιόρθωση του δεν αμφιβάλλω ότι σε μικρό χρονικό διάστημα θα γίνει σοβαρά καταστροφή. Το ίδιο λέγω και για το ακρομόλιο κοντά στο στόμιο του λιμανιού, που έχει μεγάλη ανάγκη. Στην ίδια κατάσταση βρίσκεται και το φυλάκειο της πόρτας του Μόλου που στηρίζεται στο παλιό τείχος, όπου η θάλασσα έκαμε μερικά σπήλαια και αν δε επιδιορθωθούν ασφαλέστατα θα γκρεμιστεί προξενώντας μεγάλη ζημιά.»


(Κάτοψη του φρουρίου από το βιβλίο της Χρυσούλας Τζομπανάκη, "Θαλασσινή Τριλογία του Χάνδακα")

Η κάτοψη του φρουρίου, όπως διαμορφώθηκε στην οριστική της μορφή, κάλυπτε επιφάνεια περίπου 3.600.00 μ2. Το κτίσμα αποτελείται από δύο επί μέρους τμήματα: το προς τα νοτιοδυτικά τμήμα έχει κάτοψη σε σχήμα παραλληλογράμμου, ενώ εκείνο προς τα βορειοανατολικά έχει κάτοψη μισής έλλειψης.
Ο ωφέλιμοι χώροι του φρουρίου είχαν κατανεμηθεί στο ισόγειο και στο δώμα του. Η κύρια δύναμη πυρός του οχυρού αρχικά είχε συγκεντρωθεί στο ισόγειο. Τα μεγάλα κανόνια είχαν τοποθετηθεί κατά ομάδες σε ειδικούς χώρους που ονομάζονταν Casamatte, όπου ανοίγονταν οι κανονιοθυρίδες από τις οποίες γίνονταν οι σκοπεύσεις και οι βολές των πυροβόλων όπλων. Οι Casamatte, γρήγορα σταμάτησαν να κατασκευάζονται μέσα στα οχυρά, αφού η χρήση των μεγάλων κανονιών μέσα στους μεγάλους αυτούς χώρους ήταν προβληματική. Δεν ήταν μόνο το περιορισμένο οπτικό πεδίο που εμπόδιζε την άνετη χρήση των κανονιών, αλλά και ο αποπνικτικός καπνός που έβγαινε μετά από κάθε βολή. Έτσι, τα κανόνια μεταφέρθηκαν αναγκαστικά πάνω στα δώματα των φρουρίων, σε ανοικτούς χώρους διαμορφωμένους κατάλληλα σε μικρές πλατείες. Ο Francesco Basilicata σε έκθεση του 1630 αναφέρει πως στο ισόγειο υπήρχαν 18 μεγάλα κανόνια, στο δώμα άλλα 25 μικρότερα διαφόρων διαμετρημάτων, 300 κιβώτια μπαρούτι στις αποθήκες και 6.144 βλήματα διαφόρων μεγεθών.

H κύρια πύλη του Φρουρίου βρίσκεται στη Δυτική πλευρά. Η είσοδος ήταν προστατευμένη προσεκτικά: τρεις ξύλινες ισχυρές πόρτες υπήρχαν στο θολοσκεπή και ελαφρά κατωφερικό δρόμο της εισόδου, που οδηγούσε στο εσωτερικό του φρουρίου. Στη βόρεια, τη στενή πλευρά του φρουρίου, υπήρχε η δεύτερη πύλη προς το sperone και την ανοικτή θάλασσα. Στη νοτιοδυτική πλευρά του ισογείου υπήρχε και τρίτη, δευτερεύουσα έξοδος, που οδηγούσε στο χώρο του λιμανιού.

Το φρούριο έχει δύο ορόφους. Το ισόγειο φωτίζεται με μεγάλους φωταγωγούς από τη θολωτή στέγη. Διαιρείται σε 26 διαμερίσματα που χωρίζονται με παχείς τοίχους. Εκεί ήταν η κατοικία του καστελάνου και των αξιωματικών της φρουράς και των πυροβολητών, αποθήκες τροφίμων και πολεμοφοδίων, μια φυλακή, μια εκκλησία, ένας μύλος για το άλεσμα των σιτηρών, φούρνος και δεξαμενή νερού. Στο δώμα, στη βόρεια πλευρά, υπήρχε ο πύργος του φάρου.
Κατά την πολύχρονη πολιορκία δεν έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην άμυνα της πόλης. Όμως, το θαλάσσιο φρούριο είδε πολλές ανθρώπινες τραγωδίες στα διαμερίσματά του, όπου φυλακίζονταν οι επαναστάτες κατά την Ενετοκρατία και την Τουρκοκρατία.

Κατά την οθωμανική περίοδο, το φρούριο ονομάστηκε «Κούλες», και μέχρι σήμερα είναι έτσι γνωστό. Η ονομασία προέρχεται από την φράση “Su Kulesi” (θαλάσσιο φρούριο). Την περίοδο αυτή στο φρούριο προστέθηκαν επάλξεις, κανονιοθυρίδες και ένα μικρό τέμενος, ο μιναρές του οποίου σώζεται τμηματικά στην βορειοανατολική πλευρά του.



Οι Οθωμανοί, θεωρώντας ελλιπή την ασφάλεια του λιμανιού, αποφάσισαν την κατασκευή ενός νέου φρουρίου, μικρότερου σε μέγεθος από τον ενετικό Κούλε και απέναντι από αυτόν, γνωστός ως «Μικρός Κούλες».



Ανατρέχοντας στο όχι και τόσο μακρινό παρελθόν, κάπου εκεί στις αρχές του 20ου αιώνα, μέσα από φωτογραφίες, σκίτσα, πίνακες και μαρτυρίες, ας φανταστούμε το μικρό λιμάνι με τον επιβλητικό Κούλε να δεσπόζει,







το απέναντι μικρότερο φρούριο, τον «μικρό Κούλε» που έκτισαν οι Τούρκοι, τις εγκαταστάσεις του ενετικού ναυστάθμου με τα Νεώρια, την αποθήκη του άλατος και τις βοηθητικές αποθήκες, τις Πύλες του Μόλου και των Νεωρίων και τα μικρά ψαράδικα βαρκάκια ή τα μεγαλύτερα ιστιοφόρα που πλεύριζαν δίπλα τους. Και φυσικά με τη θάλασσα βαθιά μέσα στα Νεώρια, άλλοτε να τα ακουμπάει γαλήνια και άλλοτε να τα χτυπάει αλύπητα.
Κάποτε, το λιμανάκι μας ήταν μικρό, γραφικό και συνάμα πολύβουο και κοσμοπολίτικο.

Τι έχει απομείνει σήμερα? Η θάλασσα μπαζώθηκε, την πρώτη 10ετία του 1900 καταστράφηκε εντελώς η ήδη πληγωμένη κατά τη σφαγή της 25ης Αυγούστου του 1898 Πύλη του Μόλου, η Πύλη των Νεωρίων, η μαρμάρινη σκάλα, οι ταρσανάδες (τα Νεώρια) σχεδόν αφανίστηκαν και όσοι γλίτωσαν, ίσα που φαίνονται από τις πολυκατοικίες που κτίστηκαν στην κορφή τους.





Ο Μικρός Κούλες των Οθωμανών κατεδαφίστηκε το 1936, για να γίνει προκυμαία για τη φόρτωση και εκφόρτωση εμπορευμάτων. Το 1959 άρχισε το μπάζωμα του λιμανιού και ακολούθησε η οριστική αλλοίωση όλης της περιοχής.
Και παρέμεινε το Φρούριο της Θάλασσας σε πείσμα όλων των συμφορών, περήφανο και αδάμαστα όμορφο να μας θυμίζει την ιστορία μας.